Sardu, Latinu e influssos fatantes

” Naro kin pagar paràulas su k’apo pritzisadu in sos paràgrafos de primma: sos Sardos, in sos sèculos primma de s’invasione romana, fiant unu pòpulu lìberu. Non solu, aiant parte, cun appentu paris, a sas mercaduras mediterrànias; tandho ant àpidu sa bona prineta de frabbigare sa tzivilidade mediterrània, ca aiant parte attiva puru a sos fenòmenos limbìsticos ki fiant nàskidos serente a una cumunidade culturali meda mannionna, assenecada (assumancu 7-10000 annos, ma est menzus a affungare fintzas a 100.000 annos) in su Mediterràniu e in totu s’Oriente Afaca. Cudhos fenòmenos limbìsticos sunt istados cumpartzidos dai sos Sardos. Cumentzendhe cun sos Sumeros, colandhe par Ebla, Accad, Nìnive, Babilonia, sos Arameos, sos Ugarìticos, sos Fenìtzios, sos Ebreos, e sa Sardigna, sest fundada in s’Oriente Afaca e in su Mediterràniu tzentru-otzidentale, fintzas in bona parte dessa penìsula itàlica, una Manna Cenosi Limbìstica, torrada inossidàbbile de s’importu dessos Mesopotàmicos ki aiant meledadu s’iscrittura. Po cumprèndere canto fiat de importu s’influssu semìticu in sa longa istòria preromana dessu Mediterràniu, abbastat a castiai ki fintzas sos Hittitos (unu pòpulu indoeuropeu) impreaiant s’iscrittura accàdica, mentras in sos ritos issoro «il sovrano e la classe dirigente, pur seguendo una religione loro propria, usarono sempre il sumerico come linguaggio della liturgia. Per le trattative diplomatiche venne adoperata correntemente la lingua accadica».1
Sa Sardigna at leadu parte gai bene a custa Koiné, ki puru como issa fundat su “tzocculu tostu” dessa limba sarda faedhada.
A pustis de s’istasidura semìtica, in su Mediterràniu otzidentale s’est apposentada sa Manna Cenosi Latina, ki ind’unu tretu de 700 annos deretamente (a pustis inderetamente, gràscias a su Papatu) at introduidu o ciambadu in sa limba sarda aggiummai su 10% de paràulas, appoddigandhe, depius, calche fòjmma grammaticale e sintàttica. Su trabàgliu meju appompiat a sa limba latina, candho est crara s’influèntzia sua in sa limba sarda. Par nòdidas rajones istòricas e archeològicas, custu trabàgliu at imbetzes pagu cunsìderu cara a s’influssu (deretu o inderettu) dessos Grecos in Sardigna, mentras cunsìderat operante sa presèntzia dessos Bizantinos (mescamente sos preìderos), po aggiummai 400 annos in s’Artu Medioevu.
Sa Cenosi Latina s’est arresa, a pustis de sette sèculos, a sa formatzione dessas limbas neolatinas, ki ant influentzadu pagu sa Sardigna, ca issa est istada mescamente influentzada dai s’antigu e ritzenti italianu, meda pagu dai sas limbas ibèricas. Su pòpulu sardu in s’Artu Medioevu at produidu una krèskida casi autònoma dessu limbazu suo.
Custu trabàgliu leat bona cussideratzione siat de sos influssos de fora siat de custu fenòmenu de intro, candho est craru ki apant operau me in sa limba sarda de como.
Ammento ki puru sa Còssiga e bona parte dessa penìsula italiana est istada influentzada de sa Manna Cenosi Limbìstica Semìtica. Ma custu est accudidu, craramente, antzis ki sa potèntzia romana aiat unificadu s’Itàlia.
Apo abberguadu ki sos vocàbulos itàlicos dai mene allistados ca prelatinos, dai àteros istudiosos sunt istados kertorados scetti in base assa limba latina e a sas germànicas: sigundu sa formassione acadèmica issoro, ki mìriat scetti a sas limbas indoeuropeas. In sos ditzionàrios etimològicos italianos infatis no apo acciappadu casi neunu vocàbulu cuffrontadu dai sos etimòlogos cun cudhos dessa Mezaluna Fértili.
Un’àteru fenòmenu liadu a custu est ki sos lemmas prelatinos de s’Itàlia, cumpartzidos cun sa limba sarda, parint colare (strangiamenti) de s’intragnas dessa limba italiana in su tardu Medioevu, non primma. Custu est logicamente inatzettàbbili: si custos vocàbulos sunt prelatinos (e gai sunt), e si sunt isparèssius dai s’usu serente s’Imperu romanu, nos amus a kistionai proite issos ricumparent ebbia cun sa fioridura dessos dialetos vulgares, antzis aggiummai a pustis de sèculos dai s’incomentzu de sa fioridura.
Su giai tzitadu pensamentu de Dante in De Vulgari Eloquentia est allughente. In beridade, sunt sos limbìstas ki assertant sa prisèntzia de custos vocàbulos scetti dai un’ischutta, non dai primma. Custa protzedura cuat una farta metodològica: sos limbistas, in sa kirca etimològica asuba ‘e sa limba italiana, si tècciant de su mamentu candho unu testu itàlicu est istadu iscritu. E credint de àer finidu sa kirca. Po issos est bastante ponner sa die, s’annu in cue est apparèssiu su testu vulgare, e cussa data est cunfirmada (casi siat una liarada meraculosa!) ca mamentu de s’inventzione de custu vocàbulu. E non s’attrivint a cuffruntare cudhos testos dialettales cun sas faedhadas bivas; dai custas, si aerent kèrfidu, diant àere pòtidu retzire prus cuffrontos, utilosos meda, prus agiudos interpretativos asuba ‘e sas dinàmicas diacrònicas. Si àerent isforrogadu in sos dialettos biventes, siguramente medas vocàbulos cun etimologia semìtica diant àere bènnidos in craru e diant èssere datados primma de su tardu Medioevu, meda meda sèculos primma, fintzas a duos-kimbe mill’annos primma. Nos amus sos documentos iscrittos (sos vocabolàrios semìticos): proite non isfozàrelos?
Su mètodu de kirca dessos filòlogos romanzos (e dessos indoeuropeistas) narat meda de canto siat indurriada e tzopa, in Itàlia, sa kirca de s’orìzines, obnubilada dai sa cultura fassistizzante dessos ingarrigados, accostumados a crèere tzegamente ki sa tzivilidade italiana, e cun issa sa limba italiana, est nàskida cun s’Urbe, e ki primma-serente-pustis s’Imperu sos pòpulos itàlicos non diant àere limbas o dialettos dignos d’èssere iscodrignados e cuffrontados inter pares et a ràggiu prus ampru.
Imbetzes est craru ki sa parte manna dessos lemmas de sa Manna Cenosi Limbìstica Semìtica, ki at prenadu sa Sardigna, sa Còssiga e s’Itàlia, sunt istados casi totus in usu fintza de sa notte ‘e sos tempos, puru si est beru ki una bàscia pertzentuale de peràulas est bènnida a ladderigiare dai su Medioevu a pustis, proite est pròpiu cun sa fojmmatzione dessas limbas vulgares ki su pòpulu s’appoderat de s’antigu limbazu abarradu bivu me in sa zente, ponindhe fintzamenta a drummire bona parte dessos lemmas latinos ki si fiant impònidos serente s’Imperu de rugadis a sa cultura, sa burocratzia, s’amministratzione.
Su trabàgliu fatu in custu lìbberu est crìticu a cara dessos errores metodològicos k’apo postu in craru, ca issos sunt capatzos de minare totu sos trabàglios d’etimologia fintzas a como produidos asuba a sa limba italiana e a sos (goi-nados) dialetos itàlicos , e puru asuba a sa limba sarda.
A como, sos istudiosos de limba sarda antiga s’accuntentant de s’istratu dessos cundaghes, ki cumentzant a cumpàrrere in su sec. de XI. Custos etimologistas, iskendhe ki dai su 1050 (o dai sa primma carta vulgare iscritta in grafia greca) giossu fintza a s’istratu romanu classicu, fartant documentos deretos, faghent unu bolu in s’aera po 700 annos, calandhe asuba a s’istratu latinu. E fintzas a inoghe su mètodu diat èssere aggradàbbili (dd’apo giai nadu in àtera parte), si nono ki est incecciau dai sa tara culturale ki faghet crèer su latinu sa bera base dessa limba sarda.
Si sos etimologistas reconnoskent bàlidu su mètodu de su “salto nel vuoto” deretu a s’istratu latinu, proite credint inatzettàbbile un’àteru “salto nel vuoto” fintzas a lampare sas manos asuba a sas primmas incaradas de su limbazu, mescamente si dai custas bessint milli e milli lemmas paris (medas bortas sos matessi) a cudhos sardos? Po s’àteru, a ciamàrelu “ulteriore salto nel vuoto” est metodicamente scurreggiu. Antzis, a cumentzare dai s’istratu romanu in giosso, sunt propiu sas limbas semìticas a àer una filera istòrica a sìghidu (documentada da testos d’onzi sorte e rezistrada in totu sos ditzionàrios semìticos) fintza a s’istratu suméricu. Tandho s’ùnicu “salto nel vuoto” si faghet petzi tukendhe de sos cundághes e de sa Cartas Greca e planandhe asuba a su latinu.”

Fonte: “Grammatica de sa Limba Sarda Prelatina, Salvatore Dedola
[2.11 Sa de Tres Cenosis Limbìsticas Mediterrànias e sos influssos fatantes]